فروپاشی اتحاد شوروی / گفتاری بمناسبت درگذشت گورباچف

 

میخائیل گورباچف آخرین رهبر اتحاد شوروی شامگاه سه شنبه 30 اگوست درگذشت. وی بعلت بیماری کلیوی در بیمارستانی در مسکو بستری بود.

گورباچف متولد سال 1931 بود. نام گورباچف همیشه یادآور فروپاشی شوروی بوده است زیرا که در دوران رهبری وی آن امپراتوری عظیم متلاشی شد. درباره علل فروپاشی شوروی صدها کتاب و مقاله نوشته شده است در این پست به جنبه هایی از موضوع اشاره می کنم که یا تابحال نشنیده اید یا کمتر درباره آنها سخن گفته شده است. 

پژوهشها نشان می دهند که میزان نارضایتی از اوضاع سیاسی در آن دوران بحدی نبود که انقلابی اساسی قابل تصور باشد. دست کم در مقالاتی که من مطالعه کرده ام، ندیدم هیچ پژوهشگری غیر از این گفته باشد. پس چرا شوروی فروپاشید؟

✔️مشکل ملت سازی

تنوع قومی و مذهبی در قلمرو عریض و طویل شوروی به حدی بود که حتی تصور ملتی واحد شدن را هم دشوار میساخت. در کشوری مانند امریکا هم چنین تنوعی وجود دارد اما در شوروی هر قوم خود را متعلق به بخشی از سرزمین می دانست، مثلن گرجی ها گرجستان را سرزمین خود می دانستند، قزاقها قزاقستان را و  همینطور سایر اقوام. از سویی در شوروی مانند ایران حافظه تاریخی مشترک وجود نداشت زیرا بواقع هم در گذشته های دور این اقوام با هم متحد نبودند. موضوع محدودیتهای مذهبی نیز عاملی بود که بویژه در قفقاز و آسیای میانه منجر به بیزاری از اتحادیه در اقشار وسیعی شده بود. در زمان استالین تلاش میشد با زور اسلحه ملت سازی صورت بگیرد که  نتیجه اش اکنون مشخص می باشد.

✔️سلاح هسته ای

نخستین بمب اتمی را امریکایی ها ساختند و همانها بودند که برای نخستین بار از این سلاح استفاده کردند. اقتصاددانها می گویند نظام اقتصادی امریکا بگونه ای است که تولید سلاح موجب رونق می شود بویژه که بخش عمده ای از روند تولید از سوی بخش خصوصی انجام می شود ضمن اینکه امریکا در چهارچوب پیمان های نظامی و امنیتی بازار صادراتی برای سلاح ایجاد می کند   اما در شوروی وضعیت به گونه ای دیگر بود. تولید سلاح در شوروی موجب افزایش هزینه های دولت می شد و باری بود بر دوش اقتصاد. امریکایی ها با وارد کردن شوروی به مسابقه تسلیحاتی کمر آنها را شکستند.

شاید بسیاری ندانند که برژنف یکی از رهبران اتحاد شوروی بارها به همتایان امریکایی خود نامه نوشت و خواهان برچیدن سلاح هسته ای از کل جهان گشت اما امریکایی ها نپذیرفتند. 

در گرماگرم مسابقه تسلیحاتی بین امریکا و شوروی ریگان در دوران ریاست جمهوری خود بر امریکا برنامه ای را اعلام کرد بنام جنگ ستارگان که بعد نامش به دفاع استراتژیک تغییر یافت. ریگان مدعی شد که با اجرای این برنامه بزودی یک سیستم دفاعی آسمان امریکا را پوشش خواهد داد بطوریکه هیچ موشکی نتواند به خاک این کشور اصابت کند. امروزه می دانیم که این ادعای ریگان بلف بود کماینکه هنوز هم گنبد دفاعی بی سوراخی برفراز امریکا ایجاد نشده است اما در شوروی آن را جدی گرفتند یعنی چاره ای هم غیر از این نداشتند در نتیجه هزینه نظامی شوروی باز هم بالاتر رفت. افزایس هزینه های نظامی منجر شد که دولت اتحاد شوروی قادر نباشد نیازهای اولیه مردم را هم بخوبی تامین کند بنابراین سطح زندگی مردم پایین رفت.

بموازات مقایسه سطح زندگی، ابهت شوروی کم کم در اذهان فروریختد. زمانی شوروی بعنوان کشوری شناخته میشد که برای نخستین بار انسان به فضا فرستاده بود و نخستین زن فضا نورد هم از شوروی بود که اینها موجب ایجاد غرور ملی شده بود. بعد از آنکه امریکایی ها اعلام کردند فضای پیمای آپولو را با سرنشین به کره ماه فرستاده اند آن غرور رنگ باخت. با اعلام برنامه دفاع استراتژیک از سوی رونالد ریگان شوروی دیگر در عرصه نظامی هم مانند گذشته قدرتمند تصور نمی شد.  

در نشریات روسیه هنوز این بحث جدی است که آیا سفر امریکایی ها به کره ماه بواقع انجام شد یا بلفی بود مانند جنگ ستارگان. برخی از صاحب نظران در روسیه می گویند همه آنها صحنه سازی بود و پای انسان هنوز به کرده ماه نرسیده است. گویا بخشی از اسناد مربوط به آن دوره در امریکا هنوز سری است و تا زمان علنی شدن آنها باید با احتیاط اظهار نظر کنیم.   

باز شدن فضا در دوران گورباچف

یک مشکل مهم در دوران شوروی این بود که مردم درک درستی از زندگی در غرب نداشتند. مرزهای کشور بسته بود و  صدا و سیمای اتحاد شوروی شب و روز درباره فقر و بدبختی مردم در کشورهای غربی صحبت می کرد (شبیه صداسیمای جمهوری اسلامی 😂). با باز شدن فضا در دوران گورباچف، رفت و آمد با کشورهای غربی بیشتر شد و مردم متوجه شدند که نخیر اوضاع آنقدرها هم که گفته میشد بد نیست. دیدن خانه های مجلل و خودروهای لوکس در کشورهای غربی مردم را به این نتیجه رساند که گویا خیلی از جهان عقب مانده اند منتها این درک وجود نداشت که یک مغازه دار امریکایی باید روزی 15 ساعت یکسره کار کند و همیشه هم استرس اجاره و هزینه ها را داشته باشد نه مانند جناب عالی که به هزار بهانه سر کار نمی روی و بجای آن در پارک محله شطرنج بازی می کنی و در هر صورت مسکن و  خوراک و امکانات اولیه ات تامین است. در شوروی تصور می کردند دولت امریکا خانه مجلل و خودروی لوکس را به مردم داده است.  

قوم گرایی

وضع اقتصادی خراب و تصور نادرست از زندگی در غرب باعث شد که اتحاد شوروی دیگر برای مردمان ساکن در جمهوری ها جذابیتی نداشته باشد. با توجه به اینکه پروژه ملت سازی در شوروی ناموفق بود یا دست کم می شود گفت، ناتمام مانده بود، ساز جدایی زدن بلند شد. نخست سه جمهوری بالتیک و سپس گرجستان اعلام استقلال کردند اما ضربه اصلی بر پیکر اتحاد شوروی را خود روسها زدند.

در بین روسها این بحث خیلی داغ شد که اسلاو ها از سایر اقوام برتر هستند. می گفتند مردم قفقاز و آسیای میانه که تا لنگ ظهر می خوابند 😂 و بدون آنکه کار مفیدی انجام بدهند منتظر هستند حقوق ماهانه شان از مسکو برسد، چه دلیلی دارد که ما با آنها یک کشور باشیم. سرانجام جمهوری روسیه که مرکز اتحاد شوروی بود نیز اعلام استقلال نمود و اتحاد شوروی را منحل اعلام کرد.

به کانال تلگرامی گرج آباد به پیوندید